Stroje Łowickie

rosyjskich. W 1820 r. car Aleksander I nadał je, jako Księstwo Łowickie swemu bratu, Wielkiemu Księciu Konstantemu, którego małżonka Joanna Grudzińska przyjęła, dzięki temu tytuł księżnej. Po ich bezpotomnej śmierci tereny Księstwa stały się własnością cara Mikołaja I, a później jego następców. Mieszkającym tam wieśniakom powodziło się stosunkowo dobrze, w porównaniu do chłopów żyjących w dobrach szlacheckich. Odrabiali oni, co prawda powinności pańszczyźniane, ale nie byli nadmiernie wyzyskiwani i zawsze podlegali uregulowanym przepisom prawnym. Zostali też wcześnie, bo już w 1838 r., uwłaszczeni. Przydzielono im kilkunastohektarowe gospodarstwa, dzięki czemu ich położenie ekonomiczne znacznie się poprawiło.

​

Ubiór łowicki to jeden z najbogatszych i najefektowniejszych strojów nie tylko Mazowsza, ale całej Polski, noszony i używany również współcześnie. Jego podstawę, już od pierwszej połowy XIX w. stanowiły wełniane, samodziałowe pasiaki, zmieniające z upływem lat swą kolorystykę i kompozycję pasków. W drugiej połowie XIX w. dominowały tkaniny w barwach czerwieni, w drobne pojedyncze paski lub ich wiązki. Używano ich zarówno na męskie spodnie jak i na kobiece spódnice, suknie, gorsety, kaftany, zapaski do pasa i noszone na ramionach. Początek XX w. to czas przeobrażeń stroju łowickiego. Tło pasiaków stało się pomarańczowe, a wytkane na nich pasy w różnych odcieniach zieleni zostały urozmaicane i wzbogacane cynobrem, bielą i fioletem. Apogeum zmian, dotyczących szczególnie stroju kobiecego przypada jednak na okres międzywojenny. W pasiaku zaczęły dominować kolory zimne (zielony, fioletowy, szmaragdowy), uzyskane dzięki barwnikom anilinowym. Rozmaitość tkanin, barwność i niewątpliwe piękno, spowodowały ich naśladownictwo i rozprzestrzenienie się w tkactwie innych regionów, czyli tzw. modę łowicką.

​

Kolejne zmiany zaszły także w poszczególnych elementach samego stroju: kiecki (wełniaki) i zapaski stały się krótsze (ledwo zakrywając kolana), ale za to znacznie szersze, coraz częściej zaczęto używać aksamitu. W stroju kobiecym znalazł on swe zastosowanie przy odszywaniu brzegów zapasek i wełniaków, a także szyciu ich górnej części – tzw. staników. Ponadto z aksamitu szyto całe kaftany kobiece (spencerki) i drobne elementy uzupełniające ubiór. W stroju męskim materiał ten był przeznaczany na przodziki (krawaty) i rękawki.

​

Zmieniał się także występujący w stroju łowickim haft: początkowo związany ze strukturą tkaniny – tzw. polskie szycie i ruskie szycie, od pocz. XX w. – płaski (ręczny lub maszynowy), a w okresie międzywojennym również haft richelieu. W regionie tym do dzisiaj wiele kobiet zajmuje się hafciarstwem, a wyszyciami zdobione są nie tylko elementy odzieży tradycyjnej, ale także noszonej współcześnie. Opisanie w krótkim tekście tego, mającego wiele odmian, stroju jest praktycznie niemożliwe, dlatego też nasz opis ograniczy się wyłącznie do omówienia jego wersji najmłodszej, noszonej w okresie międzywojennym i używanej okazjonalnie także współcześnie.

​

Strój męski ulegał mniejszym przeobrażeniom i choć był znacznie mniej zdobny, to posiadał bardziej skomplikowane kroje niż kobiecy. Zasadniczo funkcjonowały dwa jego warianty. W pierwszym z nich noszono zawsze spodnie z pasiastego samodziału w pionowe paski, sięgającą do bioder kamizelkę (lejbik), kaftan (spencerek) o kroju i zdobieniu takim samym jak lejbik oraz białą sukmanę. W drugiej odmianie spodnie szyto z pasiastego samodziału lub niekiedy z czarnego sukna, noszono krótkie, sięgające zaledwie do pasa, kamizelki i kaftany (spencerki z klapkami) oraz czarne, odcinane w pasie sukmany (kapoty). Inne elementy stroju w obu wariantach były identyczne: i tak podstawowym nakryciem głowy był filcowy kapelusz, prócz tego starsi mężczyźni nosili także czarne czapki barankowe w formie ściętego stożka lub o kształcie walcowatym. Używano koszul (bielunek) o kroju przyramkowym, z wykładanym kołnierzykiem lub stójką, noszono je wpuszczane w spodnie. Wełnianymi pasami opasywano długie kamizelki (lejbiki) i kaftany (spencerki) oraz sukmany, najczęściej wtedy, gdy ten element stroju stanowił okrycie wierzchnie. Zimą mężczyźni nosili różnego typu kożuchy, najczęściej brązowe z dużymi, czarnymi kołnierzami. Na nogi zakładali buty z cholewami z harmonijką w okolicy kostki, a od początków XX w. coraz częściej tzw. oficerki o usztywnionej cholewie. Uzupełnieniem stroju męskiego, szczególnie tego noszonego przez kawalerów, były zakładane pod kamizelki i kaftany przodziki (krawaty) oraz, używane także w ubiorze kobiecym, mankiety (rękawki).

​

Strój kobiecy był znacznie bardziej kolorowy i zdobny niż męski, a na jego niepowtarzalny charakter wpływ miały efektowne pasiaste samodziały oraz hafty, zdobiące praktycznie wszystkie jego elementy. Zarówno panny, jak i mężatki, nosiły chustki. Używano chustek wełnianych (szalinówek), jedwabnych (jedwabnic) i płóciennych, ozdobionych haftem. Do ślubu panny młode wkładały wieniec, a w czasie oczepin zakładano im na głowę duży odstający czepiec z białego tiulu. Z czasem jego miejsce w tym obrzędzie zastąpiło zawiązanie chustki jedwabnicy. Koszule (bielunki) łowiczanek szyto z lnianych tkanin samodziałowych i bawełnianych płócien fabrycznych. Zakładano na nie kiecki (wełniaki), które przepasywano zapaskami. Okryciem wierzchnim były dwojakiego typu kaftany. Ponadto kobiety nosiły rękawki, takie same jak te używane przez mężczyzn. Na nogi zakładały wełniane, robione na drutach pończochy z wyrabianymi wzorami i trzewiki. Uzupełnienie stroju stanowiła biżuteria.

​

Elżbieta Piskorz-Branekova

​

​

Artykuł pochodzi z internetowego albumu strojeludowe.net, gdzie znajduje się  opis oraz fotografie stroju łowickiego, jak również opisy 27 innych tradycyjnych strojów pochodzących z różnych części Polski.

Internetowy album strojeludowe.net powstał dzięki dofinansowaniu ze środków Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego, Fundacji Kronenberga przy Citi Handlowy, Urzędu m.st. Warszawa oraz Urzędu Marszałkowskiego Województwa Mazowieckiego. Projekt realizowany przez Stowarzyszenie „Pracownia Etnograficzna” im. Witolda Dynowskiego.

​